نگاهی به آبشار پیران، بلندترین آبشار زاگرس

هفته نامه همشهری شش و هفت – حسین رسول زاده: روستای شالان و سراب اسکندر در بالادست رود شالان به خاطر جنگل سرسبز، چشمه ها و باغ های فراوان تفرجگاه استان کرمانشاه به شمار می آید؛ اما آنچه زیبایی های این منطقه را کامل می کند، نه قل قل آب چشمه هاست و نه هوهوی بادی که در شاخ و برگ درختان می پیچد. بلکه صدای شرشر آبشاری است که یکی از بلندترین آبشارهای ایران است. رود «شالان» یکی از سرشاخه های الوند است. این رود در مسیر خود حوضچه های متعددی دارد که آب هر حوضچه به شکل آبشاری به حوضچه بعدی می ریزد و مجموعه ای از آبشارها را پدید می آورد.

اصلا «الوند» یعنی رودخانه ای که آبی شیرین دارد. رودخانه ای که از «سراب اسکندر» از ارتفاعات «سیوانه» در دل کوهستان «دالاهو» در غرب زاگرس سرچشمه گرفته است و البته چشمه های دیگری هم هستند که الوند از آنها تغذیه می کند. «سراب کنار» ، «کولیتان»، کانی چرمی»، «سراب حشانه»، «مری سیاو» و «چوار کانی» بخشی از آنهاست. الوند پر پیچ و خم، در مسیر خود وارد شهرهای مرزی سر پل ذهاب و قصر شیرین می شود و آنجا به استان «دیاله» در خاک کشور همسایه، عراق می ریزد. طول رودخانه الوند از سرچشمه تا آبریزگاه دجله به 280 کیلومتر می رسد.

رقابت میان آبشارهای قدبلند

منطقه «ریجاب» نام خود را از ترکیب کردی «ریژآو» به معنی محل ریزش آب گرفته است. آبشار پیران (یا آبشار ریجاب) یکی از زیباترین جلوه های طبیعت زاگرس است که عظمت آن و دیواره های دره اطرافش هر بیینده ای را مبهوت می کند. ارتفاع این آبشار بیش از 100 متر است و رقابتی تنگاتنگ با آبشار «لاتون» در گیلان دارد که دومین آبشار بلند ایران است. آبشارهای «ورووار» و «سرند کوه» در جیرفت هم دیگر آبشارهای بلند ایران زمین هستند. «مجید اسکندری» که کتاب «آبشارهای ایران» را نوشته معتقد است عنوان بلندترین آبشار، چند مدعی دارد که آبشار پیران هم یکی از آنهاست. او البته تاکید می کند که مطالعه دقیق و جامعی درباره ارتفاع آبشارهای بلند ایران انجام نشده است.

اسکندری می گوید برای محاسبه ارتفاع آبشار، ارتفاع ریزشگاه اصلی در نظر گرفته می شود؛ یعنی جایی که آب به حالت پرتابی در آمده است و محل هایی که جریان آب حالت لغزشی دارند، جزو ارتفاع آبشار محسوب نمی شود؛ اما نمای هر آبشاری می تواند از هر دو جانب پرتابی و لغزشی تشکیل شده باشد، برای همین بهتر است آبشارها را به دو دسته ریزشی و پرتابی تقسیم کنیم. گاهی یک آبشار در مسیر خود، هم ارتفاع پرتابی دارد و هم ریزشی به این معنی که ممکن است یک آبشار به چند طبقه تقسیم شود. با همه اینها نویسنده کتاب «آبشارهای ایران» معتقد است آبشار «لاتون» آستارا با حدود 110 متر طول پرتابی بلندترین آبشار ایران است اما آبشارهای وروار و پیران با ترکیب دو حالت ریزشی و پرتابی از لاتون بلندتر هستند.

چطور به آبشار پیران برسیم؟

مسیر اصلی آبشار از روستای «پیران» در 10 کیلومتری سرپل ذهاب شروع می شود. از این روستا می توان به پای آبشار رسید. از سرپل ذهاب یک جاده آسفالته بعد از عبور از روستاهای «جلالوند»، «بلوان» و «کلاه مال» به روستای پیران می رسد. پارکینگ آبشار پیران، نزدیک روستاست و آخرین جایی است که می شود با خودرو رفت. از اینجا به بعد مسیر دو کیلومتری تا پای آبشار را باید پیاده طی کرد. آبشار پیران مسیر دیگری هم دارد که مسیر بالادست آبشار است. روستای کوچک «ژالکه حسین» درست در نزدیکی جایی قرار دارد که آب رود شالان از بالادست آبشار به پایین می ریزد.

راه رسیدن به روستای ژالکه حسین از جاده سرپل ذهاب به «کرند غرب»، جدا می شود. این راه، در واقع جاده روستای «بان زرده» است که بعد از عبور از روستای قدیم ریجاب و شهرک نوظهور ریجاب، از روستای ژالکه حسین هم می گذرد. منطقه ریجاب علاوه بر آبشار پیران، جاذبه های دیدنی دیگری هم دارد، کتیبه یا نقش برجسته «آنوبانی نی» منطقه «بابا یادگار» و زیارتگاه مقدس آن هم در همین منطقه است. «سراب اسکندر» و «قلعه یزدگرد» بر بلندای کوه های دالاهو و نیز قبرستان «ابودجانه» از دیگر دیدنی های منطقه ریجاب است.

پیران بهشت صخره نوردها

پیران آبشاری سه طبقه است که دو طبقه بالایی آن بلند و طبقه پایینی کوتاه است. طبقه انتهایی آبشار پیران در زیر درختان قرار گرفته و از بالا دیده نمی شود. اگر معیار ارتفاع آبشار را محل فرود آب اولیه در نظر بگیریم، نقطه پایانی این آبشار در انتهای طبقه دوم آن است که با کم کردن ارتفاع طبقه سوم که حدود 20 متر است و 10 متر اختلاف ارتفاع بالای آبشار با محل جاری شدن آب، ارتفاع آبشار حدود 100 متر محاسبه می شود.

با این وجود بر اساس جی پی اس، اختلاف ارتفاع در بالای آبشار و پایین ترین بخش آن نزدیک به 180 متر است و بر همین اساس است که آبشار پیران یکی از چند آبشار بلند ایران و البته بلندترین آبشار زاگرس به حساب می آید. هر ساله صخره نوردهای فراوانی برای فرود از پیران به این منطقه از زاگرس سفر می کنند. آبشار ریجاب در چهارمین همایش شورای سیاستگذاری ثبت آثار ملی درت فهرست میراث طبیعی کشور قرار گرفت. البته بخش هایی از این آبشار و مسیر دسترسی به آن در زلزله سال گذشته آسیب دیده است.

لاله های واژگون گلستانکوه در معرض نابودی قرار دارند

مظلوم مثل سیاوش

فاطمه روحانی: سیاوش بی گناه پهلوان جوان ایرانی که با کینه توزی های نامادری و تصمیم نابخردانه پدرش، روی در غربت نهاده بود، در سرزمین توران به دست گرسیموز نابکار سر بریده شد و از قطره های خونش، لاله ای رویید که تا ابد سر به زیر دارد. این افسانه ای است که کوهپایه نشینان درباره گیاهی می گویند که گل های سرخ و زرد رنگ آن واژگونه می شکفند. در ایران مرکزی در دامنه های زاگرس، از خوانسار در استان اصفهان تا کوهرنگ و یاسوج و سنندج، گیاهی از خانواده لاله ها می روید که به خاطر شکل خاص گل هایش، «لاله واژگون» نامیده شده است.

از منظر گیاه شناسی لاله واژگون نام یک سرده از راسته سوسن سانان است. این گیاه عمر کوتاهی دارد. گل دهی آن از اوایل اردیبهشت آغاز می شود و خیلی زود با گرم تر شدن هوا، به پایان می رسد. لاله واژگون از جمله گیاهان علفی پیازدار و چند ساله است که 15 گونه آن در ایران شناسایی شده است. لاله واژگون اول بار در سال 1576 میلادی توسط جهانگردان از ایران به اروپا راه پیدا کرد و حالا یکی از گیاهان اصلی در تزئین باغ ها و گلخانه های اروپایی است. در ایران اما از آنجایی که این گیاه به صورت طبیعی وجود دارد، تلاش چندانی برای تکثیر گلخانه ای آن انجام نشده است. فراوانی دشت های لاله واژگون در ایران ما را از پرورش گلخانه ای آن بی نیاز کرده است. البته اگر این دشت های لاله گون، همچنان لاله گون باقی بمانند.

رویشگاه لاله واژگون

یکی از مهم ترین رویشگاه های لاله واژگون جهان، در دامنه های مرکزی زاگرس است که مناطق شناخته شده ای هستند. شناخته شده ترین شان منطقه «گلستانکوه» خوانسار است. خوانسار در استان اصفهان قرار دارد و از رویشگاه های اصلی گونه گیاهی لاله واژگون به حساب می آید. این دشت 17 هزار هکتار وسعت دارد و بزرگ ترین منطقه ایران از لحاظ پوشش لاله واژگون است. لاله های واژگون در گویش کوهپایه نشینان زاگرس، «گل بگریو» (گل گریان) نامیده می شوند. اشک های لاله واژگون در حقیقت شیره بی رنگ یا شبنم صبحگاهی است که روی لاله جمع شده و به سمت پایین سرازیر می شود. به خاطر همین اشک ها به لاله واژگون کل اشک مریم هم گفته می شود.

دشت لاله های واژگون فریدون شهر و دشت لاله های واژگون افوس در غرب استان اصفهان، دشت لاله های واژگون روستای بنواستکی از توابع شهرستان کوهرنگ، دشت لاله های واژگون الیگودرز در شرق استان لرستان و دشت لاله های واژگون شهرستان بدره در استان ایلام از دیگر رویشگاه های این گونه خاص از لاله هاست. مناطقی هم از اقلیم فارس، کوه های استان کرمانشاه و نیز ایوان، آبدانان، دره شهر و ارتفاعاتت کبیرکوه در استان ایلام هست که در آن لاله های واژگون با فراوانی کمتر می رویند.

گلستانی پیش پای کویر

گلستانکوه با وجود قرار گرفتن در نزدیکی کویر مرکزی ایران دارای اقلیمی کوهستانی است. منطقه گلستانکوه خوانسار 17 هزار هکتار وسعت دارد. این منطقه زیبا دامنه ای است در ارتفاع 2 هزار و 700 متری از سطح دریا که در مسیر خوانسار به اصفهان و در 15 کیلومتری شهر خوانسار قرار دارد. این منطقه از پوشش گیاهی متراکمی برخوردار است و بیش از 70 گونه گیاهی در آن می روید. وجود بوته های گزانگین (همان گیاهی که در قدیم با شیره آن شیرینی گز می ساخته اند)، گز علفی، ریواس، کنگر، مرزنجوش، آویشن، قارچ، بادام، تره و پیاز کوهی، گون، موسیر و دیگر گیاهان دارویی این رشته کوه را به یک منطقه غنی گیاهی تبدیل کرده است. لاله های سرنگون، لاله بیشه زار، لاله آتشی و لاله کوهی از انواع لاله هایی هستند

که در فصل بهار سرتاسر منطقه را می پوشانند، هر چند در میان آنها، لاله های واژگون، بیشترین فراوانی را دارند. این منطقه در سال های اخیر با خطرات بزرگی روبروست که به شدت بر روی منطقه و پوشش گیاهی و جانوری آن اثر مخرب داشته است. نبود مدیریت صحیح بر منطقه، تخصیص نیافتن اعتبارات لازم جهت رسیدگی به مشکلات و کاستی های منطقه، ورود بیش از حد گردشگران و مردم به داخل دشت لاله های واژگون، چرای زودهنگام و بی رویه دام در منطقه، پاکوب شدن خاک و ریشه کن شدن پیازهای این گل و سایر گیاهان خوراکی و مصرفی همچون موسیر و بهره برداری های غیررسمی و غیرقانونی از منابع گیاهی گلستانکوه خوانسار از جمله این تهدیدها و خطرات نسبت به این دشت زیبای الهی است.

بر لبه پرتگاه

«کیومرث خامه» از فعالان محیط زیست در منطقه خوانسار است. او معتقد است گلستانکوه در کنار لاله های واژگونش با دارا بودن هزاران گونه گیاهی منحصر به فرد، قطب گردشگری کشور و یکی از منابع تحقیقاتی مهم درباره گونه های گیاهی است اما اقدام های سودجویان دارد طبیعت این منطقه را از بین می برد. او می گوید: «سودجویان برای به دست آوردن پیاز موسیر، منطقه وسیعی از گلستان کوه را تخریب کرده اند و در این میان لاله های واژگون هم آسیب فراوان دیده اند. آنها پیاز لاله های این منطقه را خارج می کنند تا بتوانند از آن در محل دیگری استفاده کنند، غافل از این که با این کار، رویشگاه طبیعی این گیاه را به نابودی می کشانند.»

خامه به تلاش دوستداران طبیعت برای حفظ لاله های واژگون هم اشاره می کند و منی گوید: «به همت اعضای انجمن های دوستدار طبیعت از طلوع خورشید تا هنگام غروب از دشت لاله های واژگون محافظت می شود اما افراد سودجو به طمع برداشت موسیر، شبانه به گلستانکوه هجوم می آورند و در تاریکی شب علاوه بر موسیر، پیاز لاله های واژگون را نیز جمع آوری می کنند که این موضوع موجب نابودی بخش هایی از این گنجینه طبیعی شده است. علاوه بر این بارها از مسئولان خواسته ایم دام ها تیرماه به منطقه وارد شوند، یعنی زمان یکه گیاه بذردهی خود را به طور کامل انجام داده است اما دام های عشایر از اردیبهشت وارد گلستانکوه و زاگرس میانی می شوند و گیاهان را قبل از بذردهی چرا می کنند.»

این فعال محیط زیست معتقد است درآمد حاصل از تجارت لاله های واژگون کشور هلند که از بذر لاله های واژگون کشور ما و همین گلستانکوه خوانسار به آن کشور منتقل شده است، با درآمد حاصل از نفت برابری می کند، در حالی که ما در کشورمان زیستگاه های محدود این گیاه را هم داریم از بین می بریم.

خطر بیخ گوش گلستانکوه

در گلستانکوه علاوه بر وجود گونه های گیاهی بسیار نادر، پرندگان و حیوانات زیادی نیز در حال تکثیر هستند که شکار بی رویه و دخالت انسان در طبیعت و چشمه های طبیعی اکوسیستم منطقه را بر هم زده و باعث نابودی این طبیعت بکر می شود. واقعیت آن که گلستانکوه و ذخایر آن تنها یک منبع محلی نیست بلکه متعلق به تمام جهان است که در صورت نابودی این منطقه بسیاری از گونه های گیاهی کمیاب از بین می رود. تغییر چشمه های آب طبیعی، چرای بی رویه دام، فرسایش خاک و نبود حفاظت صحیح و حرکت خودروها بر روی گونه های گیاهی، هجوم گردشگران در فصل های بهار و تابستان

از جمله خطراتی است که عدم برخورد جدی با آنها، نابودی این منطقه را در سال های آینده در پی دارد. اقدام سریع و جدی مسئولان کشور و استان برای نجات منطقه گردشگری گلستانکوه خوانسار و گونه های گیاهی کمیاب این منطقه می تواند از تخریب و نابودی آن جلوگیری کند. خوشبختانه در سال های اخیر گلستانگوه به همت جمعیت همیاران محیط زیست خوانسار که یکی از فعال ترین سمن مهای استان اصفهان هستند، محافظت می شود و خطر و احتمال آسیب رساندن به این دشت زیبا بسیار کمرنگ تر از قبل شده است.

هر چند حضور پرشمار گردشگران در نبود امکانات حفاظتی و نیز بی توجهی به قواعد گردشگری، همچنان رویشگاه منحصر به فرد لاله واژگون در گلستانکوه را با خطر جدی روبرو کرده است. از این منظر منطقه حفاظت شده گلستانکوه بی حفاظ ترین منطقه در میان عرصه های طبیعی است. انگار مظلومیت سیاوش بی گناه در قامت لاله های واژگون همچنان ادامه دارد.

با طبیعت دوست تر باشیم

در مناطقی که تابلوی عبور حیوانات اهلی یا وحشی وجود دارد با کمترین سرعت ممکن رانندگی کنید و مراقب حیوانات باشید.

در سفر به طبیعت، داشتن کوله پشتی سبک کمک می کند تا بتوانید بهتر و بیشتر از بودن در عرصه های بکر طبیعی لذت ببرید، پس کوله های تان را با لوازم غیر ضروری سنگین نکنید.

در هر برنامه طبیعت گردی، علاوه بر مواد غذایی معمول که برای وعده های غذایی به همراه دارید، بهتر است مقداری خرما یا تشکلات هم داشته باشید تا از افت انرژی در طول مسیر جلوگیری کند.

برای گرم کردن غذا یا تهیه چای، از پیک نیک های سفری استفاده کنید. افروختن آتش دست کم پوشش گیاهی را در محدوده اجاق از بین می برد. اگر ناچار به افروختن آتش بودید از محل هایی که از قبل برای افروختن آتش استفاده شده، استفاده کنید و هنگام ترک محل از خاموش شدن آتش مطمئن شوید.

مواد غذایی اضافه خود را برای جانوران و پرندگانی که در دامنه طبیعت زندگ می کنند نگذارید. این عادت غلط باعث می شود جانوران به حضور در نزدیکی انسان ها خو بگیرند و همین نابهنجاری می تواند جان آنها و نیز چرخه صحیح تهیه غذا در زیست بوم ها را به خطر بیندازد.

در مواقع عبور از سطوح شیب دار باید عمود بر سطح حرکت کنید. در حالت حالت باید پاها را نیز عمود بر سطح نگه دارید. در شیب ها می توانید از عصای کوهنوردی کمک بگیرید. هنگام پایین آمدن از این نوع سطوح باید اول پاشنه پا را روی زمین بگذارید.

در طول سفر بهتر است محل شب مانی خود را در نزدیک پارک ها و یا محل هایی که سرویس بهداشتی عمومی دارد انتخاب کنید. رها کردن فضولات انسانی در طبیعت علاوه بر آن که یک عمل زشت و غیر بهداشتی است، باعث آلودگی محیطی و بروز بیماری انگلی می شود. این کار حتی می تواند منابع آب زیرزمینی را هم آلوده کند.

هیچ اسلحه ای را با خود به طبیعت نبرید. حتی اسلحه های ساده بادی و ساچمه ای می تواند جان پرندگان، خزندگان، حشرات و البته دیگر گردشگران را به خطر بیندازد.

وقتی در میان جوامع محلی و بومی حضور پیدا می کنید با خرید صنایع دستی که با محیط زیست سازگار است و همچنین با خرید و استفاده از غذاهای محلی به رونق اقتصادهای بومی کمک کنید. رونق بخشی به اقتصاد جوامع محلی از طریق گردشگری، می تواند عاملی مهم برای جلوگیری از تخریب طبیعت توسط آنها باشد.

طبیعت را آلوده نکنید و مهمتر از آن هر جا که می توانید، طبیعت آلوده را پاکسازی کنید.